زیبایی ساختمان بلند از نگاه شهروندان

یکی از روش‌های شناسایی ترجیح مردم در رابطه با بناهای بلند، بررسی این بناها با رویکرد زیباشناسانه است. جایگاه بناهای بلند در منظر شهری به گونه‌ای است که دارای آثار مهم شکلی و معنایی است. از این رو رویکرد زیباشناسانه (بررسی ابعاد شکلی و نمادین) به ساختمان‌های بلند می‌تواند به تشخیص سلیقه شهروندان در این رابطه بپردازد.

زیبایی‌شناسی کالبدی:

تصمیم‌گیری در مورد ساختار و کیفیت هندسه محیط از مسایلی است که در ارتباط با زیبایی‌شناسی کالبدی مطرح می‌شود. در زیبایی‌شناسی کالبدی عواملی همچون عناصر طراحی، ترکیب احجام و اشکال، نظم، بی‌نظمی و تناسبات دخیل هستند. در این رویکرد، جذابیت بصری بر اساس ترکیب مناظر قابل دسترس و تغییرات در منظر، مطرح است که برای ارزیابی آن مواردی همچون فرم، مصالح، سبک طراحی و تعداد عناصر تشکیل‌دهنده طرح مورد بررسی قرار می‌گیرد.

موضوع زیبایی‌شناسی کالبدی؛ نقش و تأثیر اشکال، تناسبات، ریتم، مقیاس، پیچیدگی، رنگ و سایه و روشن محیط ساخته شده و طبیعی است. یکی از رویکردهای مهم در زیبایی‌شناسی کالبدی رویکرد «گشتالت» است. این رویکرد با توجه به عناصر اصلی هندسه محیط شروع و با در نظرگرفتن این عناصر و کاربرد آنها در ترکیب دنبال می‌شود. در این حالت عناصر شامل نقطه، خط، سطح و حجم است که می‌توان محیط را به این عناصر تجزیه کرد و در ترکیب، بحث اصول سازماندهی عناصر(inclusiveness)، وحدت، هماهنگی، نظم، ایجاز (conciseness) و نهایت سادگی(maximal simplicity) مدنظر است.

روانشناسان گشتالت، این فرضیه را قبول داشتند که در ادراک خطوط، سطح و حجم یا توده‌ها تجربه‌ای مستقیم و بدون واسطه از کیفیت‌های بیانی وجود دارد. به نظر آنها تجربیات حاصل تداعی ذهنی نیستند، بلکه حاصل رابطه متقابل فرایندهای عصبی و الگوهای محیط هستند. در نتیجه ساختمان‌ها به دلیل تداعی بین الگوهای فعلی و مرجع قبلی آنها نیست که سبک، سنگین، آرام یا … به نظر می‌رسند، بلکه به دلیل فرایندی زیست‌شناختی است که همان مفهوم «همشکلی» در نظریه گشتالت است.

رودلف آرنهایم متقاعدکننده‌ترین تحلیل گشتالتی را در رابطه با محتوای بیانی ارائه نموده است. وی درکتاب پویایی‌های فرم معماری چنین می‌گوید:

«جزئیات اشکال با توضیح هندسه، اندازه، کمیت و قرارگیری فرم تحلیل می‌شود. نیروهای بصری نیز وجود دارند که گسترش یافته و جمع می‌شوند، فشار و کنش ایجاد می‌کنند، طلوع و افول می‌نمایند، پیش‌روی و عقب‌نشینی می‌کنند. این نیروها تعیین‌کننده معنا و بیان هنری هستند».

از دیدگاه دکتر مهرناز مولوی (۱۳۸۵. پایان‌نامه دکتری تخصصی شهرسازی با عنوان: تحليل زيباشناختي كالبد فضاي شهري، دانشگاه تهران). فضاي شهری را می‌توان به دو بخش زیر تقسیم‌بندی کرد:

۱. فرم (کالبد)

۲. محتوا (معناي فضا است كه عملكرد و فعاليت‌ها و نيز بازتاب فضا در اذهان مردم چه به صورت نماد و چه به صورت خاطرات جمعي را شامل مي‌شود).

همچنین، روش پرداختن به زيبايی‌شناختي عینی را با توجه به سه رویکرد زیر ارائه نمود:

• بررسي كليت كالبد: بر اساس نظريه گشتالت
• بررسي اجزاء متشكله كالبد: بر اساس ويژگي فرعي
• بررسی نحوه روابط ميان ويژگی‌های فرعي و نحوه ترکیب آنها: بر اساس فرماليسم

زیبایی شناسی معنایی

آنچه در زیبایی‌شناسی نمادین مورد توجه قرار می‌گیرد شامل مواردی همچون ایجاد معنی، هویت، فرهنگ و تاریخ است که در زیر به برخی جنبه‌های این واژه‌ها اشاره می‌شود:

الف. معنی (مفهوم، نشانه‌ها، استعارات، رمزها)

کوین لینچ در کتاب تئوری شکل خوب شهر معنی را این گونه بیان می‌کند:

«منظور از معنی یک سکونتگاه، وضوح در درک و شناخت آن و سهولت برقراری پیوند بین عناصر و اجزا آن با سایر رویدادها و مکانها در یک تجلی منسجم ذهنی از زمان، مکان و ارتباط این تجلی با مفاهیم غیر فضایی و ارزشها است». در بررسی معنی مواردی همچون مفاهیم، نشانه‌ها، استعارات و رمزها در محیط مطرح است.

ب. هویت (همانندی، شباهت، تفاوت، مقایسه)

هویت و ساختار، جنبه‌هایی از شکل هستند که امکان شناخت فضا، زمان و معرفی آن در قالب الگوهای خود را فراهم مي‌آورد. هویت در محیط‌های شهری یعنی اینکه بتوان یک محل و یا یک مکان را به عنوان مکان متمایزی از سایر مکان‌ها شناخت و یا بازشناسی نمود.

در قدم بعدی باید این نکته مورد ارزیابی قرار گیرد که آیا این وجه تمایز نکات مثبتی دارد یا خیر؟ در صورتی که يك بنا نسبت به سایر بناها دارای وجه تمایزی نباشد، می‌توان آن را دارای هویت ضعیف دانست. از نظر لینچ، مکان‌ها دارای معانی کم و زیاد هستند.

ج. فرهنگ (اساطیر، آداب و رسوم، باورها)

در فرهنگ، بحث ارتباط شبکه‌ای محیط مصنوع با زندگی مردم مطرح است؛ آنچه که بتواند چیزهایی را در یک شبکه مرتبط با زندگی مردم در یک منطقه خاص مرتبط سازد. این شبکه شامل مواردی همچون اساطیر، آداب و رسوم و باورهاست.

د.تاریخ (مراجع تاریخی)

در ارجاع تاریخی، نماد یا مدلول اشاره به مرجع یا موضوعی تاریخی دارد. در واقع ارجاع تاریخی زیرمجموعه کوچکتر ولی تعریف‌شده‌تری از نشانه‌شناسی است که مستقیماً با مسایل تاریخی سر و کار دارد.

در پژوهش دکتر مهرداد کریمی مشاور، بلوار ۲۴ متری سعادت‌آباد به عنوان نمونه مورد مطالعه قرار گرفته است. در بررسی این نمونه از روش تحلیل کارشناسانه در بررسی ویژگی‌های کالبدی و نظر شهروندان در بررسی ترجیحات استفاده شده و طی آن ویژگی‌های کالبدی تأثیرگذار بناهای بلند در منظر شهری شامل تأثیر در خط آسمان مورد بررسی و سپس بر اساس آن ترجیح شهروندان مورد تحلیل قرار گرفته است. برای تشخیص ترجیح مردم، از روش اولویت‌بندی ابنیه بلند (۱۲ بنای بلند قابل شناسایی در محور مورد مطالعه) با استفاده از عکس‌های رنگی استفاده شده است که مبتنی بر نظر ۳۰ نفر از ساکنان منطقه می‌باشد. در نهایت مشخص شد که بنایی که بیشترین ترجیح را دارد، دارای ویژگی‌های زیر است:

۱. قرارگیری در محور دید ۲. کیفیت ساخت بالا ۳. اشارات تاریخی، فرهنگی و معنایی

به نظر می‌رسد بناهای بلند دارای قلمرو تأثیرگذاری زیاد و شخصیت نشانه‌ای در قلمرو خود است، به همین دلیل توقع مردم نسبت به کیفیت ساخت و اشارات نمادین این نوع بناها نسبت به سایر بناهای معمولی نیز بیشتر است. در نهایت می‌توان گفت که در بناهای بلند برای به دست آوردن رضایت عمومی نیاز است که به عواملی همچون اشارات نمادین (تاریخی، فرهنگی و معنایی)، کیفیت ساخت و کیفیت قرارگیری در محورهای دید توجه ویژه‌ای شود.

مستخرج از:

کریمی مشاور، مهرداد، ۱۳۸۹. زیبایی برج از نگاه شهروندان بررسی رویکرد زیباشناسانه شهروندان تهرانی به ساختمان‌های بلند، فصلنامه منظر ۲، شماره ۱۱